Q&A: Friso Dubbelboer over Zuid-Chinese Zee

De laatste weken lopen de spanningen op tussen Indonesië en China. En dat terwijl zij geen overlappende territoriale claims in de Zuid-Chinese Zee hebben. Wat is er aan de hand?

"Sinds december vorig jaar zijn er met enige regelmaat tientallen Chinese vissersschepen actief in de Exclusieve Economische Zone (EEZ) van de Indonesische Natuna-eilanden in het uiterste zuiden van de Zuid-Chinese Zee. Daarbij werden deze vissersschepen begeleid en beschermd door schepen van de Chinese kustwacht.

Op basis van het Zeerechtverdrag der Verenigde Naties (in het Engels afgekort tot UNCLOS) heeft Indonesië binnen deze EEZ de exclusieve rechten op de exploitatie van de natuurlijke rijkdommen, dit betreft de olie- en gasopbrengsten bijvoorbeeld, maar dus ook vis, die in het hele gebied steeds schaarser wordt door overbevissing. 

Indonesië heeft in reactie op deze schending van de Indonesische EEZ de Chinese ambassadeur ontboden en protest aangetekend. Bovendien heeft Jakarta extra marineschepen en gevechtsvliegtuigen naar het gebied gestuurd om de civiel-maritieme autoriteiten te ondersteunen bij het in de gaten houden van de Chinese schepen. 

China heeft net als Indonesië en bijna alle andere landen rond de Zuid-Chinese Zee het UNCLOS-verdrag getekend en geratificeerd. Dat verdrag regelt onder meer de breedte van de territoriale wateren en van de EEZ. China claimt echter ook nog extra rechten en wel op de eilandjes, wateren en grondstoffen van bijna de gehele Zuid-Chinese Zee op basis van een ‘historische’ claim. Deze juridisch en historisch omstreden Chinese claim wordt sinds 1947 weergegeven op Chinese kaarten met de zogeheten ‘negen-strepen-lijn’, om zijn vorm ook wel ‘U-vormige-lijn’ of ‘koeientong’ genoemd. Die onderbroken lijn omsluit praktisch de gehele Zuid-Chinese Zee tot vlak voor de kust van Vietnam, de Filipijnen, Maleisië en zelfs de Indonesische Natuna-eilanden. Deze claim overlapt grotendeels de EEZ’s van de andere kuststaten en dit leidt dan ook regelmatig tot spanningen. 

Het is hier van belang te weten dat China dus géén aanspraak maakt op de Natuna-eilanden zelf, echter wél op delen van de Indonesische wateren ten noorden van de eilanden, waar de Indonesische EEZ en de negen-strepen-lijn elkaar overlappen. Er is dus inderdaad géén sprake van overlappende territoriale claims, maar wél van een overlappende maritieme claim."

In betrekkelijke stilte hebben ondertussen Maleisië en Vietnam ook nieuwe juridische stappen gezet. Begint er in de Zuid-Chinese Zee een front te ontstaan van kleinere landen die het tegen grote broer China opnemen?

"In de afgelopen jaren hebben zich soortgelijke incidenten voorgedaan in de wateren rond zowel Maleisië als Vietnam en de Filipijnen, waarbij alweer de Chinese kustwacht betrokken was, tezamen met tientallen Chinese vissersschepen en zelfs olie-exploratieschepen. Maleisië heeft onlangs een juridische claim ingediend bij de Verenigde Naties op de grondstoffen in de zeebodem grenzend aan haar EEZ, officieel het Continentaal Plat genoemd. Dit is toegestaan volgens de procedures van UNCLOS en vermoedelijk bedoeld om de Chinese claim op het gebied te bestrijden. Daarnaast opperde Vietnam onlangs om een soortgelijke arbitragezaak tegen China te starten als de Filipijnen eerder deden. Gezien de mogelijke Chinese (economische) repercussies is Vietnam tot nu toe echter nog steeds terughoudend hierin.

Samenwerking tussen China’s buurlanden, verenigd in de Associatie van Zuidoost Aziatische landen (ASEAN), lijkt hier voor de hand te liggen maar wordt bemoeilijkt doordat de ‘maritieme’ ASEAN-landen zoals Indonesië, Maleisië, Vietnam en de Filipijnen niet alleen disputen hebben met China, maar ook onderling. Daarnaast voelen de kleinere ASEAN landen die géén maritieme conflicten hebben met China, (Myanmar, Thailand, Cambodja, Laos) er weinig voor om partij te kiezen, alweer uit vrees voor economische tegenmaatregelen. 

Ook Indonesië hield zich tot dusverre zo veel mogelijk afzijdig. Nu Indonesië echter ook onder druk staat, wordt er gespeculeerd dat dit wel eens zou kunnen leiden tot een meer verenigd ASEAN-front tegenover China onder aanvoering van Indonesië, het grootste land van het blok. Dit zou dan bijvoorbeeld dit jaar merkbaar moeten worden tijdens de al jaren slepende onderhandelingen over een gedragscode tussen de ASEAN-landen en China. Maar als eerdere pogingen een goede indicatie vormen voor de toekomst, zie ik voorlopig nog geen verenigd en effectief ASEAN-front ontstaan."

Heeft het wel zin dat deze landen zo tegenspartelen? China zegt steeds dat het in zijn recht staat en kan dat economisch en militair ook afdwingen als dat nodig is.

"Het klopt dat de buurlanden van China individueel niet op kunnen tegen de Chinese politieke, economische en militaire macht. En omdat de samenwerking met de andere buurlanden tot dusverre niet echt uit de verf komt, zie je dat landen als de Filipijnen en Maleisië zich toch vooral beroepen op het internationaal recht, met name het zeerechtverdrag UNCLOS.  

China weigerde iedere medewerking aan de Zuid-Chinese Zee-arbitrage en heeft vervolgens de uitspraak in 2016 ostentatief naast zich neergelegd. Toch refereerde ook Jakarta onlangs expliciet aan de arbitrage in reactie op de Chinese schendingen van zijn wateren. Bovendien heeft China wel degelijk geprobeerd op allerlei manieren invloed uit te oefenen op de uitkomst van de arbitrage en indertijd steun gezocht voor zijn positie bij andere landen. Nadien heeft het land ook allerlei kritische commentaren op de arbitrage-uitspraak het licht doen zien. China is dus wel degelijk gevoelig voor internationaal-gerechtelijke uitspraken en voor de bijbehorende negatieve publiciteit."

De Nederlandse marine levert een fregat ter bescherming van een Brits vliegkampschip. Komend jaar willen de Britten naar de Zuid-Chinese Zee. Is het verstandig dat Nederland meedoet aan deze politiek beladen trip?

"Het staat nog niet vast dat het bewuste eskader in 2021 ook door de Zuid-Chinese Zee zal varen en of het Nederlandse schip in dat geval ook mee zal gaan. De definitieve besluitvorming daarover moet nog plaatsvinden in Groot-Brittannië én in Nederland, waarbij elk land zijn eigen afwegingen zal maken. 

Er bestaat een breed gedeelde internationale consensus dat de Zuid-Chinese Zee volgens het zeerecht een internationale waterweg is waar China geen zeggenschap over heeft, los van de rechten binnen de eigen Chinese kustwateren en EEZ. En dat is ook precies de statement die de Britten met de doortocht willen maken. Het principiële antwoord is dus dat zo’n trip gewoon moet kunnen doorgaan.

Mocht Den Haag besluiten mee te gaan, dan zal dit echter ten koste gaan van de verstandhouding met Beijing. Dit geldt uiteraard ook voor Londen, dat tegen die tijd de Brexit net achter de rug heeft en nieuwe handelspartners zoekt. Daarnaast moet worden meegewogen dat er altijd een kleine kans bestaat op misverstanden of provocaties en een al dan niet gewelddadige confrontatie met de Chinese marine, kustwacht of maritieme militie.

Idealiter zou deze marine-diplomatie ook niet het beginpunt moeten zijn van Europese betrokkenheid bij de Zuid-Chinese Zee-conflict, maar eerder het sluitstuk van een actiever Europees beleid en diplomatie gericht op een werkbaar compromis, met als basis het UNCLOS-verdrag én de Zuid-Chinese Zee-arbitrage. Op dat vlak valt nog een hoop te winnen."